Denizin Çağırışı’nı birinci okuduğumda 16-17 yaşındaydım. Sevinçli, kahkahası bol babamın bu kadar karanlık bir roman yazabilmesine şaşırmıştım. Hiç sarmamıştı beni. Hikayelerinde, öteki yapıtlarında köylülerin, personellerin değişmekte olan toplumda yaşadıkları içler acısı zorlukları yazarken bile renkli, mizah dolu diyaloglarına alışmıştım. Aslında, 1943’te yayımlanmasından bu yana pek çok okuyucu üzere ben de bu yapıtın özünü tam olarak kavrayamamıştım. Ana karakter tahlilinin inceliği gözümden kaçmıştı.
Denizin Çağırışı, Kemal Bilbaşar, Bilgi Yayınevi, 1972 Bu birinci romanından konutta pek bahsetmezdi. 1972’de o zamanki yayıncısı iki romanının kazandığı ödüllerden sonra Denizin Çağırışı’nı yine basmaya karar verdi. (Cemo 1967’de Türk Dil Kurumu roman mükafatını, 1970’te Yeşil Gölge May Edebiyat mükafatını kazanmıştı.) Bu ikinci baskının okuyucuların biraz daha ilgisini çekeceğini ummuştu. Ne yazık ki babam son yıllarda edebiyat etraflarında Denizin Çağırışı’nın Türk edebiyatında “psikolojik yabancılaşma”yı husus alan birinci roman olarak değerlendirilişini göremedi. İnternette arama yaptığımda pek çok akademik çalışmayı, öğretmenlerin öğrencileri için hazırladığı özetleri, basında çıkan yazıları ve yorumları memnunlukla izliyorum.
Örneğin, internette rastladığım bir kaç yorum:
“Doğrusunu söylemek gerekirse, hikaye ve romanın daha çok yurt gerçeklerinin, bilhassa köy ve kent yoksulluklarının meselelerini anlattığı bir tarihte yazılan Denizin Çağırışı’yla Bilbaşar’ın ‘farklı’ bir kanal açar olduğu söylenmelidir. ‘Psikolojik yabancılaşmanın’ birinci örneğidir bu roman.” (Ahmet Oktay, Yazılanla Okunan, 1983)
“Oysa üniversite yıllarında, yani nerdeyse yarım yüzyıl evvel, okuduğum Denizin Çağırışı, bende unutulmaz izler bırakmış, bence Kemal Bilbaşar’ın en güzel romanıdır… Denizin Çağırışı, her vakit keyifle okunacak bir roman, diyorum; yazık ki kıymeti anlaşılamamış bir roman.” (Fethi Naci, 100 Yılın 100 Romanı, 2017)
“Denizin Çağırışı’nın yayımlandığı yıl 1943. Bireyin arayışını, zihinsel serüvenini Türk romanında birinci yazanın Kemal Bilbaşar olduğu kanısındayım.” (Doğan Hızlan, “Türk Edebiyatının Birinci ‘Tutunamayan’ı”, 2003)
“Yerli renklerle bezenmiş, birbirinden görkemli, daima de ağır, derin acıları, ıstırabı, kavruluşu anlatan tablolar, Denizin Çağırışı boyunca geçit merasimine çıkartılır. Romancı, çok ince çözümlemelerle, kahramanının delik deşik ruh dünyasını gözler önüne serer. Ufuk dardır, gelinen yer soluksuz, varılan yer can kıyışa sürükleyici… Hakikaten öteki bir romanımızda karşımıza çıkmayan dünya.
Çok tuhaf ancak, bu büyük eser, Denizin Çağırışı, kimselerin dikkatini çekmeden, yıllardır adeta zımnî bir ömür sürdürüyor edebiyatımızda…. Kim bilir ne vakitten beri ‘ufuk darlığı’nın tek yaşama biçimine dönüştüğünü ve ‘dönüştürüldüğünü’ çok erken kavramış bu roman, kesinlikle yol açıcı olmalıydı diye bugün de yerinirim. O hasta kişinin, hastalığın, kişiyi, bireyleri, galiba hepimizi o hastalığa, ufuk darlığı hastalığına götüren olayların, sebeplerin romanı boyunca, tekrar tekrar yazılmalı değil miydi edebiyatımızda?” (Selim İleri, 2015)
“Türk Yazını’nda birinci varoluşçu ya da romanda karşı-kahraman yaratıcı olan bu büyük romana birkaç tümce ile dikkat çekmemelerine şaşıyorum. Kendi çok geç kalmışlığıma şaştığım üzere.”
“Yazarın 31 yaşında bu romanı yazdığı periyotta (1941) varlıklı bir kültür birikimi olduğu anlaşılıyor. Bu kültür birikimi Alman romantizminden Anadolu halk imge gücüne kadar uzandığı üzere, kahramanı ‘yabancı’nın 25 yaşındaki son bir yılını anlatan öyküsü, art planda Rus edebiyatının en seçkin datalarının –Gogol’den Dostoyevski’ye– özümsenmiş olduğunu da gösteriyor.”
“İşte Denizin Çağırışı, Bilbaşar’ın Yeraltından Notlar’ıdır. Çağdaş bir Yeraltından Notlar. Bütünselleşmiş bir roman. Lakin Dostoyevski’nin değil, Bilbaşar’ın yeraltından notları. Özgün bir roman. Çağdaş olduğu kadar yerli olmayı da başarmıştır.” (Demir Özlü, “Büyük Bir Roman – Kemal Bilbaşar: Denizin Çağırışı”, kitap-lık dergisi, Kasım 2011, sayı 154, s. 84-91)
Babam ve yapıtları, bilhassa Denizin Çağırışı’yla ilgili gitgide artan sorular karşısında eşim Philippe’le kemalbilbasar.com web sitesini kurduk. Türkçe, Fransızca ve İngilizce olarak babamın hayat öyküsünü, sanat görüşünü, yapıtlarını ve ilgili eleştirmeleri, fotoğrafları bir ortaya getirdik. Gelen soruları bu site vasıtasıyla karşılamaya çalışıyoruz.
Denizin Çağırışı’na Türk okurlarının gösterdiği ilgiden yürek alarak Fransızcaya çevirtmeyi, böylelikle Fransızca okuyucuların babamın bu romanıyla sanatı hakkında bir fikir sahibi olmalarını sağlayacağını düşündüm. Çağdaş Türk edebiyatı uzmanı Timour Muhidine’nin eşsiz yardımı sayesinde, tercüman Catherine Erikan’ın emeği ve uzun çalışmalar sonu Petra Yayınevi tarafından L’Emprise de la Mer başlığında yayımlandı. Hayalim gerçekleşti.
L’Emprise de la Mer, Kemal Bilbaşar, Tercüman: Catherine Erikan, 202 syf., Petra Yayınevi, 2024 Tesadüftür, yeni Fransız hükümeti “psikolojik zihinsel sağlığı” 2025 yılının ulusal emeli olarak ilan etti. Babamın 1943’te mevzu aldığı ruhsal yabanlaşma Fransa’da aktüel bir bahis olması açısından L’Emprise de la Mer okurların ilgisini çekeceğine inanıyorum. Bu amaçla, kitabı Fransız edebiyat etraflarında tanıtma uğraşındayız.
Europe edebiyat dergisi Kasım 2024 sayısında Timour Muhidine’nin L’Emprise de la Mer’i tanıtan uzun tenkidine yer verdi. Muhidine yorumunu şöyle bitirir: “Zarif ve klasik bir lisanla yazılmış bu roman, François Mauriac’ın metinleri ya da George Orwell’in birinci romanlarının yanında yer alabilir: Anlattığı ızdırap üniversal bir kıymete sahiptir zira karışıklık içindeki bir dünyada bireyin çıkmazını tabir eder.”
Bir Fransız okurundan gelen yorum L’Emprise de la Mer’in ilgi çekeceği inancımı kuvvetlendiriyor: “Ne kusursuz lisanla yazılmış! Ne şahane, büyüleyici anlatım yapısı! Işıklı gerçeklik ile umutsuz mantıksızlık ortasında gidip gelen çarpıcı bir roman. Müellif, ana karakterine nasıl bu kadar yaklaşabilmiş, ona bu derinliği ve bu yıldızsal boşluk hissini verebilmiş?” (Angelina Bruguier)
Kitap-lık dergisi, sayı 237, Ocak-Mart 2025.